دکتر مسلم حیدری*/طی دهه های گذشته بسیاری از تصمیمات مدیریتی در ایران بدلیل ضعف در برنامه ریزی، عدم اتخاذ تصمیمات کارشناسی، اجرای نادرست، انگیزه های سیاسی، انتفاع حزبی، گروهی و یا فردی و … منجر به ایجاد بحران های اقتصادی، زیست محیطی و یا اجتماعی شده اند. مصداقاً می توان مجموعه تصمیمات و اقدامات ناصحیح و غیر کارشناسی که علاوه بر حوزه نفوذ، حوزه های بلافصل و فراگیر را نیز متاثر و به مرور زمان منجر به خشک شدن دریاچه ارومیه گردید را مثال زد. از جمله این اقدامات می توان به برداشت بی‌رویه از منابع آبی حوضه آبریز، احداث بیشمار سدهای مختلف بر روی رودخانه‌های منتهی به دریاچه، حفر هزاران چاه غیرمجاز برای تأمین آب مورد نیاز کشاورزی، افزایش سطح زیر کشت محصولات کشاورزی پرتوقع آبی و استفاده از روش‌های آبیاری سنتی و … اشاره کرد. در اقصی نقاط کشور نیز کلان پروژه های شکست خورده را می‌تواند مشاهده کرد که تماماً حاصل سوء مدیریت و تصمیات اشتباه در ادوار مختلف می باشند. از تاسیس صنایع سنگین و پرآب‌بر در فلات مرکزی ایران، تا احداث سد گتوند (سد دز) در اراضی نمکی، از انتقال آب بین استان ها تا صدها پروژه ی دیگر که بودجه های کنترل، تحقیق و توسعه (R&D) آنها صرف فروکش کردن عواقب و پیامدهای زیست محیطی و اجتماعی آن می شود. رویه غلطی که ظاهراً در تمام نقاط کشور به یک وحدت عملیاتی و اجرایی رسیده است.

اما این روزها شواهد، قرائن و مشاهدات از رغبت عجیب صاحبان سرمایه در استان کردستان و بطور خاص شهرستان مریوان به سمت سرمایه گذاری در حوزه صنایع پایین دستی پتروشیمی و فرآورده های نفتی حکایت دارد. صنعتی پرسود و پربازده “با منتفعان قلیل و متضررین کثیر” که اگر در بدو ماجرا با نظارت دقیق، مدیریت صحیح، ارزیابی های موشکافانه زیست محیطی و … همراه نباشد، آینده ای تاریک و گره ای کور همچون سایر تجارب شکست خورده قبلی متصور است.

با توجه به طبیعت حساس و ارزشمند این منطقه، شرایط اقلیمی و توپوگرافی خاص، وسعت محدود اراضی منتهی به مرز، سطح ایستابی بالای منطقه، پوشش جنگلی زاگرس و وجود تالاب بین المللی زریبار، توسعه صنعتی (صنایع پایین‌دستی پتروشیمی و پالایشگاهی) بدون ملاحظات زیست‌محیطی می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری داشته باشد.

خطرات زیست‌محیطی این صنایع در مریوان را می توان در چند بخش بیان نمود:

– آلودگی منابع آبی، هوا و خاک

تخلیه پساب صنعتی به آب‌های سطحی و زیرزمینی؛ فرآیندهای شیمیایی در صنایع پایین‌دستی معمولاً با تولید پساب حاوی فلزات سنگین، ترکیبات آلی خطرناک و اسیدها همراه است. در صورت عدم تصفیه استاندارد، این پساب‌ها ممکن است به رودخانه‌ها و دریاچه زریبار وارد شوند. ورود آلاینده‌ها باعث افت کیفیت آب دریاچه زریبار و تخریب اکوسیستم آبی، مرگ آبزیان و کاهش گردشگری طبیعی می‌شود. انتشار گازهای سمی مانند (VOCs) ترکیبات آلی فرار (Nox, SOx) و ذرات معلق که تنفس این گازها برای انسان، حیوانات و گیاهان بسیار خطرناک است و منجر به بیماری‌های تنفسی می‌شود. تولید بوهای نامطبوع در اطراف واحدهای صنعتی و تشدید پدیده وارونگی دما (Inversion) در بلند مدت در فصول سرد، که موجب حبس آلاینده‌ها در لایه پایین جو می‌شود. نشت مواد شیمیایی یا سوخت‌ها به خاک، باعث آلودگی خاک، کاهش حاصلخیزی، تخریب پوشش جنگلی و مراتع آن می‌شود.

– تهدید تنوع زیستی

منطقه مریوان دارای گونه‌های متنوع جانوری (مانند پرندگان مهاجر در اطراف زریبار، سمندر، ماهی و …) است. آلودگی محیط زیست و نابودی زیستگاه‌ها موجب کاهش جمعیت یا مهاجرت گونه‌های بومی خواهد شد.

– خطرات ناشی از پسماندهای صنعتی خطرناک

عدم مدیریت صحیح پسماندهای شیمیایی، پلاستیکی و رزینی ممکن است باعث نشت مواد خطرناک به محیط شود. همچنین انباشت پسماندهای جامد در اطراف شهرک‌های صنعتی می‌تواند سلامت عمومی را تهدید کند.

– تأثیر بر گردشگری طبیعت‌محور

مریوان با دارا بودن پتانسیل گردشگری طبیعی (زریبار، جنگل‌های بلوط، مناطق کوهستانی) در صورت آلودگی محیط زیست ممکن است جذابیت خود را برای گردشگران از دست بدهد.

با این حال راهکارهایی جهت جلوگیری و یا کمینه سازی خطرات احتمالی وجود دارد. این راه کارها می تواند شامل: احداث تصفیه‌خانه صنعتی استاندارد، نظارت دقیق بر پساب‌ها، دودکش‌ها و پسماندها، اجرای ارزیابی اثرات زیست‌محیطی (EIA) قبل از راه‌اندازی واحدها، استفاده از تکنولوژی‌های سبز و کم‌کربن، ایجاد نوار سبز (فضای سبز صنعتی) در اطراف شهرک‌ها باشد. بنابراین ضروری است دستگاه ها و ارگان های ذی مدخل و ذی نفوذ در حوزه نظارت و اجرا، بر اساس ظرفیت سنجی و نیاز سنجی دقیق و جامع در زمینه استقرار واحدهای مذکور اتخاذ تصمیم نموده و شدیدترین تدابیر نظارتی در زمینه اجرا و کنترل را اعمال نمایند. نهایتاً نکته بسیار حائز اهمیت تر از مباحث اقتصادی، اینست که منابع طبیعی، آب و خاک متعلق به همه ی نسل‌ها و انسان ها است و تصمیم سازی حول این محور در تمام زمینه ها باید مورد توجه ویژه و دقت نظر خاصی قرار گیرد.

*تحلیلگر مناطق آزاد