پایانه‌های مرزی به‌عنوان گلوگاه‌های اصلی مبادلات اقتصادی و تعاملات بین‌المللی، نقشی بنیادین در توسعه ملی و منطقه‌ای دارند.

با توجه به جایگاه ویژه مناطق آزاد در اقتصاد کشور، سپردن مدیریت یکپارچه پایانه‌های مرزی به این سازمان‌ها می‌تواند منجر به افزایش کارایی، کاهش هزینه‌ها، ارتقای امنیت و رشد پایدار اقتصادی شود.

در همین خصوص پای حرف های دکنر مسلم حیدری نشسته ایم آنچه در پی می آید حاصل گفت و گو با این تحلیلگر حوزه مناطق آزاد است:

*******

آقای دکتر حیدری نظر شما در خصوص مدیریت یکپارچه پایانه های مرزی توسط مناطق آزاد چیست و مزایای این اقدام چه خواهد بود؟

مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی، به دلیل برخورداری از اختیارات قانونی گسترده‌تر، انعطاف‌پذیری مدیریتی و تمرکز بر توسعه صادرات و سرمایه‌گذاری، ظرفیت مناسبی برای مدیریت پایانه‌های مرزی دارند. پراکندگی وظایف میان دستگاه‌های متعدد در مرزها اغلب موجب ناکارآمدی، اتلاف منابع و طولانی‌شدن فرآیندهای تجاری می‌شود و این خود برای اقتصاد ما فاجعه است به نظر من  واگذاری مدیریت یکپارچه پایانه‌های مرزی به مناطق آزاد از نان شب هم واجب تراست چون می تواند سبب: تسهیل تجارت و ترانزیت گردد. سازمان‌های مناطق آزاد با تمرکز بر تجارت خارجی و جذب سرمایه، می‌توانند با ایجاد سامانه‌های الکترونیکی یکپارچه، روند ترخیص کالا، عبور کامیون‌ها و تردد مسافران را تسهیل کنند. این امر موجب کاهش زمان توقف در مرز، کاهش هزینه‌های حمل ‌و نقل و ارتقای رقابت‌پذیری کشور در کریدورهای بین‌المللی خواهد شد. از دیگر مزیت مدیریت یکپارچه پایانه های مرزی می توان به ارتقای امنیت و نظارت هوشمند اشاره کرد. مدیریت متمرکز توسط مناطق آزاد، امکان استفاده از فناوری‌های نوین مانند پایگاه‌های داده مشترک، سامانه‌های ردیابی و کنترل هوشمند بار را فراهم می‌آورد. بدین ترتیب، ضمن تسهیل تجارت رسمی، نظارت دقیق بر ورود و خروج کالا و مسافر برقرار شده و زمینه قاچاق و تخلفات مرزی به حداقل می‌رسد. افزون بر این، این امر می‌تواند سبب جلوگیری از موازی‌کاری نهادی در مدل فعلی شود. حضور همزمان چندین نهاد با وظایف پراکنده، موجب هم‌پوشانی وظایف و سردرگمی فعالان اقتصادی می‌شود. مناطق آزاد به‌واسطه ساختار مدیریتی متمرکز و چابک خود، قادرند وظایف گمرکی، حمل‌ و نقل، قرنطینه و خدمات رفاهی را در قالب یک مدیریت یکپارچه سازماندهی نمایند. از دیگر مزایای مدیریت یکپارچه پایانه مرزی توسط مناطق آزاد به توسعه اقتصادی و جذب سرمایه‌گذاری اشاره نمود. با کاهش هزینه‌ها و افزایش شفافیت در پایانه‌های مرزی، جذابیت مناطق آزاد برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی افزایش می‌یابد. نکته بسیار مهم این است که مناطق آزاد می‌توانند از محل درآمدهای ناشی از خدمات حمل و نقل و لجستیکی و صادرات مجدد، منابع مالی جدیدی برای توسعه زیرساخت‌ها فراهم کنند. همچنین این امر، ارتقای خدمات به ذی‌نفعان مناطق آزاد در چارچوب مدیریت پایانه‌های مرزی، خدمات رفاهی، بانکی، بیمه‌ای و بهداشتی را در قالبی مدرن را محقق می نماید. این رویکرد موجب رضایتمندی رانندگان، تجار و مسافران شده و تجربه کاربری مرزها را متحول می‌سازد. و نهایتاً مدیریت یکپارچه در پایانه های مرزی موجب تقویت جایگاه ژئوپلیتیکی و منطقه‌ای می گردد. مدیریت پایانه‌های مرزی توسط مناطق آزاد، علاوه بر کارکرد اقتصادی، ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی کشور را تقویت می‌کند. مناطق آزاد با اختیارات ویژه می‌توانند پایانه‌های مرزی را به کانون تعاملات بین‌المللی، پل ارتباطی با کشورهای همسایه و نقطه اتصال به کریدورهای جهانی تجارت تبدیل کنند.

در این خصوص آیا نمونه ها و مدل های موفقی هم وجود دارد؟

بله. علاوه بر نمونه های موفق داخلی در مناطق آزاد نسل اول کشور (مناطق آزاد قدیمی) می توان به نمونه های بسیار موفق بین‌الملی همچون منطقه آزاد جبل‌علی (JAFZA) در کشور امارات متحده عربی اشاره کرد. منطقه آزاد جبل‌علی با مدیریت یکپارچه پایانه‌های بندری و مرزی توانسته است به یکی از بزرگ‌ترین مراکز ترانزیت و لجستیک خاورمیانه تبدیل شود. این مدل موجب کاهش زمان ترخیص کالا به حداقل زمان ممکن و جذب بیش از ۷۰۰۰ شرکت بین‌المللی شده است. از دیگر تجارب جهانی می‌توان به منطقه ویژه اقتصادی شنژن در کشور چین اشاره کرد. شنژن به‌عنوان یکی از نخستین مناطق آزاد اقتصادی چین با مدیریت یکپارچه مرزها و گمرک، توانست ظرف مدت کوتاهی به قطب جهانی تجارت و صنعت تبدیل شود. یکپارچگی نهادی در پایانه‌های مرزی این منطقه نقشی کلیدی در موفقیت الگوی توسعه چین داشته است. همچنین منطقه مرزی آلماتی ـ خورگوس (قزاقستان و چین) نیز یکی از نمونه های بازر در موفقیت الگوی یکپارچه سازی در پایانه های مرزی بشمار می آید. منطقه همکاری‌های مرزی خورگوس با مدیریت مشترک و یکپارچه، نمونه‌ای از همکاری بین‌المللی موفق است که ضمن کاهش موانع مرزی، به توسعه تجارت زمینی میان چین و آسیای میانه کمک شایانی کرده است.

مطابق قانون، مدیریت پایانه های مرزی که در محدوده های مصوب مناطق آزاد قرار دارند برعهده چه نهادی است؟

همانگونه که می دانید، محدوده هر یک از مناطق آزاد مطابق قانون به تصویب مجلس شورای اسلامی یا مجمع تشخیص مصلحت نظام می‌رسد. بنابراین محدوده مصوب مشمول تمامی قوانین و مقررات مناطق آزاد می گردد. در این خصوص به موجب بند «الف» ماده ۶۵ قانون احکام دائمی برنامه های توسعه ای کشور، مدیران سازمان های مناطق آزاد به نمایندگی از طرف دولت بالاترین مقام منطقه محسوب می شوند و کلیه وظایف اختیارات و مسؤولیت های دستگاه های اجرائی دولتی مستقر در این مناطق به استثنای نهادهای دفاعی و امنیتی به عهده آنها است. بنابراین مدیریت مرزهای زمینی جز در مواردی که در صلاحیت نهادهای امنیتی و انتظامی باشد بر عهده مدیران عامل مناطق آزاد است. همچنین مطابق مواد “۵ و 6” آیین نامه نحوه استفاده از زمین و منابع ملی در مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی جمهوری اسلامی ایران “كليه حقوق مربوط به اراضي مشمول قانون زمين شهري و قانون ملي شدن جنگل ها و مراتع كشور و نيز قانون حفاظت و بهره برداري از جنگلها و مراتع كشور و قانون اراضي مستحدثات و ساحلي، واقع در محدوده هر منطقه به موجب اين آيين نامه از طريق سازمان اعمال مي شود”. در مورد كليه اراضي موضوع ماده (5) آيين نامه فوق، “اداره ثبت اسناد و املاك مربوط، در دفتر املاك، اراضي دولتي را به نام دولت و به نمايندگي سازمان منطقه آزاد مربوط تنفيذ و اخبار مي نمايد و اسناد صادره قبلي را بر اين اساس اصلاح خواهد نمود”. بنابراین اختیار کامل اداره، عمران و بهره‌برداری از زیرساخت‌های داخل محدوده را به سازمان‌های مناطق آزاد تفویض کرده است. پایانه‌های مرزی مستقر در محدوده منطقه آزاد، طبق قانون، باید تحت مدیریت سازمان منطقه قرار گیرند؛ اما در عمل، برخی دستگاه‌ها مانع این مالکیت می‌شوند که مغایر با فلسفه وجودی مناطق آزاد است.

کلام آخر شما در این خصوص چیست؟

مدیریت یکپارچه پایانه‌های مرزی توسط مناطق آزاد، رویکردی نوین و مؤثر در جهت ارتقای بهره‌وری، امنیت و توسعه پایدار است. نمونه‌های موفق داخلی و بین المللی نشان می‌دهد که این الگو می‌تواند موجب کاهش هزینه‌ها، افزایش سرمایه‌گذاری، رشد تجارت و ارتقای جایگاه ژئوپلیتیکی کشورها گردد. از این رو، در شرایط رقابتی کنونی، مدیریت یکپارچه پایانه‌های مرزی به مناطق آزاد (مطابق قوانین و تجارب مثبت داخلی و بین المللی) ضرورتی اجتناب‌ناپذیر محسوب می‌شود.