دکتر مسلم حیدری */امروزه، توانایی یک کشور در تجارت جهانی به دسترسی بخش تجارت آن به شبكه هاي لجستيكی جابجایی محموله هاي باري در سطح جهانی وابسته است. همچنين کارایی زنجيره هاي تأمين یک کشور (از بُعد هزینه، زمان و قابليت اطمينان) به ویژگي هاي مشخصی از اقتصاد داخلی آن کشور که با نام عملكرد لجستيكی معرفی مي شود وابسته است.

داشتن عملكرد لجستيكی بهتر و تسهيل سازي تجارت به نحو قابل ملاحظه اي با شكوفایی تجارت، تنوع صادرات، جذابيت براي سرمایه گذاري مستقيم خارجی و رشد اقتصادي مرتبط است.

براساس مطالعات صورت گرفته توسط بانک جهانی، بهبود و ارتقاي عملكرد لجستيک به عنوان یكی از اهداف مهم توسعه کشورها، طی ساليان اخير مطرح شده است؛ چرا که لجستيک تأثير بسزایی بر فعاليتهاي اقتصادي کشورها دارد .در دنياي امروز مراکز لجستيک علاوه بر نقشهای کارکردی خود، به یكی از ابزارهاي دیپلماسی جهت توسعه روابط با سایر کشورها و نيز شرکتهاي بين المللی تبدیل شده است.

کشورما در یکی از حساسترین موقعیت های ژئوپلیتیکی جهان قرار دارد، به گونه ای که مناطق ژئوپلیتیکی فعالی با کارکردهای گسترده و متعدد گرداگرد آن را فرا گرفته و آن را به صورت کانون جاذبه دیپلماسی منطقه ای و جهانی درآورده است. این موقعیت باعث تأثیرگذاری ایران در روند تحولات جهانی و منطقه ای می شود. قرار گرفتن ایران در عرصههای جنوب غربی آسیا و منطقه خاورمیانه سبب شده است تا از دیرباز در زمینه های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جهانی از اهمیت خاصی برخوردار باشد. موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئواکونومی ایران به طور بالقوه می تواند کشور را به عنوان هاب لجستیکی منطقه ای در امتداد کریدور شرق به غرب و و شمال به جنوب تبدیل کند.

بر این اساس سند جامع طرح آمایش مراکز لجستیک کشور شامل مکان‌یابی احداث این مراکز و سطح‌بندي آن‌ها در سال 97 به تصویب رسید. اين سند مجموعاً ۵۸ پهنه جهت احداث انواع مراكز لجستيك شامل 4 شهر لجستيك، ۱۴ دهكده لجستيك، ۱۱ پارك لجستيك عمومي، ۱۸ پارك لجستيك تخصصي كشاورزي و نهایتاً 10 مرکز لجستیک مرزی مشخص شده است. در این سند تعداد انگشت شماری از مناطق آزاد همچون چابهار و اینچه برون و بعضاً برخی شهرهایی که در مجاورت مناطق آزاد قراردارند دیده شده اند. با این حال نقش مناطق آزاد با وجود مزایا و امتیازات قانونی برای بهره مندی از ظرفیت ها، مشارکت و سرمایه گذاری بخش خصوصی داخلی و خارجی و مزیت مکانی با قرار گرفتن در گرداگرد سرزمین ایران بعنوان دروازه های توسعه لجستیک کشور بی بدیل و غیر قابل انکار است.

اگرچه سازمان های مناطق آزاد به صورت شرکتی با شخصیت حقوقی مستقل، خودگردان و غیروابسته تشکیل شده اند، اما توجه همزمان به ظرفیت های ژئوپلیتیکی ایران از یک سو و از سوی دیگر ظرفیت های ارزشمند مناطق آزاد ایران، ضرورت تدوین یک سند جامع لجستیک با نقش محوری، تخصصی، مشترک و همزمان تمام مناطق آزاد کشور و با محوریت شورایعالی مناطق آزاد و موازی با آنچه که وزارت راه و شهرسازی تدوین و تصویب کرده است را دوچندان نموده است.

یکی از دلایل ارائه این پیشنهاد می تواند وضعیت اقتصادی کشور طی سالیان اخیر و به تبع آن میزان تحقق سهم اندک بودجه‌های عمرانی از بودجه عمومی کشور باشد. به بیان دیگر می‌توان گفت در طی سال‌های اخیر تقریباً نیمی از بودجه عمومی دولت برای تکمیل پروژه‌های زیربنایی کشور در نظر گرفته شده است “که تنها برخی از آنها موتور محرک رشد اقتصادی کشور بوده اند” تخصیص پیدا کرده است، اما در عمل برخی پروژه‌های اولویت دار زیربنایی از دست یابی به این بودجه محروم بوده اند. در این شرایط ورود بخش خصوصی برای سرمایه گذاری در پروژه های عظیم کشور می تواند راه گشا و حلال این مشکل باشد. شرایط خاص و ویژه مناطق آزاد اعم از نبود بروکراسی های زائد اداری، تخفیفات مالیاتی بلندمدت و امتیازات ویژه گمرکی برای ورود ماشین آلات و مواد اولیه، فراغ بال سرمایه گذار برای انتخاب نوع واگذاری و دیگر مزایا، یقیناً رغبت و گرایش سرمایه گذاران بخش خصوصی برای سهیم بودن در اجرای این پروژهها را افزایش خواهد داد و می تواند خلاً و نارسایی تامین مالی بخش دولتی این پروژه ملی را تا حدود زیادی پر کند.

دلیل دوم تهیه و تدوین این سند را می توان به مقوله مهم زمان اجرا و بهره برداری طرح های زیربنایی اختصاص داد. به بیان واضح تر “زمان” یکی از مهمترین ملاحظات در طول چرخه حیات یک پروژه زیربنایی و ملی است و می تواند آن را به عنوان یکی از مهمترین مولفه های یک پروژه و نیروی محرک موفقیت پروژه در نظر گرفت. تاخیر در پیشرفت کار، علاوه بر آن که موجب طولانی تر شدن زمان اجرا و از دست رفتن زمان طلایی (Golden Time) بهره برداری و صرف هزینه های قابل ملاحظه ای برای راه اندازی مجدد یا تکمیل آنها می گردد، به تحمیل هزینه فرصت از دست رفته بر بخشهای اقتصادی و نیز توجیه ناپذیر شدن طرح در مراحل بعد نیز منجر می شود؛ عدم تحقق زمان پروژه ها بدلیل عدم تحقق بودجه های عمرانی در زمان مناسب با ایجاد موانع و مشکلات بسیار در ایجاد بستر مناسب برای آغاز طرحهای جدید، کشور را با لطمات جدی مواجه می سازد. همچنین به دلیل رابطه مستقیم میان زمان و هزینه اجرای پروژه، افزایش زمان اغلب منجر به افزایش هزینه ها می شود.

دلیل دیگری که می تواند تهیه و تدوین سند جامع لجستیک مناطق آزاد کشور را کاملاً ضروری و منطبق بر شرایط فعلی کشور و منطقه بیان کند، جایگاه جغرافیایی این مناطق است. از منطقه آزاد اقیانوسی چابهار در محل تلاقی دو کریدور ترانزیتی مهم جهان (شمال-جنوب و شرق-غرب)، تا منطقه آزاد انزلی بعنوان به عنوان لنگرگاه شمالی کریدور شمال-جنوب و مهم‌ترین دروازه ارتباطی ایران با همسایگان شمالی، از منطقه آزاد قشم بعنوان یکی از استراتژیک ‌ترین جزایر ایران و خلیج فارس و مشرف به تنگه راهبردی هرمز تا منطقه آزاد کیش بعنوان قدیمی ترین منطقه آزاد ایران با زیرساخت های بسیار مناسب در جنوب ایران، از منطقه آزاد ماکو با کمترین فاصله با بنادر مرسین در دریای مدیترانه و ترابوزان در دریای سیاه و رقیب کانال سوئز در خشکی، تا ارس بعنوان صنعتی ترین منطقه آزاد کشور و مرز مشترک با بازار 300 میلیونی کشورهای حوزه CIS، از اروند با ظرفیت های بی بدیل آن در شمال غرب خلیج فارس و همسایگی با عراق و کویت تا منطقه آزاد بانه و مریوان با دارا بودن مرز ترانزیتی باشماق که همواره جزو سه مرز ترانزیتی پر تردد کشور بوده و نزدیک ترین منطقه آزاد به بندر لاذقیه سوریه است و همچنین دیگر مناطق آزاد کشور که به فراخور موقعیت جغرافیایی از ظرفیت های بی نظیری برخوردار هستند که می توانند نقش تعیین کننده ای در بخش لجستیک کشور ایفا نمایند.

نهایتاً با تمامی تفاسیر و مطالبی که گفته شد و با توجه به اینکه طی دهه های اخیر هیچ پروژهی ملی فاخری که نمادی از ایران را در جهان در اذهان متبادر کند وجود نداشته و یا بسیار انگشت شمار بوده است، اجرای یک پروژه بین المللی فوق العاده و عظیم که آرزوی دیرینه ایرانیان که همان “تبدیل ایران به هاب لجستیکی منطقه” ضروری بنظر می رسد. از طرفی با توجه به جایگاه ژئوپولیتیکی و جغرافیایی ایران و نیاز غولهای تولید کالا و خدمات در شرق و جنوب شرق آسیا برای انتقال محصولات خود به اقصی نقاط جهان به یک مسیر امن و نزدیک، کثرت نیروی انسانی آموزش دیده در این حوزه،  حضور شرکتهای فعال و خوش سابقه در حوزههای عمرانی و نرم افزاری و وفور مواد اولیه موجود در کشور عملاً تنها سناریو در دسترس برای جهش انفجاری توسعه، پیشرفت و رشد اقتصادی در کوتاه و میان مدت، مبحث لجستیک و تبدیل شدن به هاب لجستیکی منطقه است که عواید بسیار زیادی برای ایران در پی خواهد داشت. بنابراین تهیه و تدوین یک سند جامع لجستیک در مناطق آزاد با همکاری تنگاتنگ، پیچیده و در هم تنیده تمامی این مناطق با “مدیریت هوشمند” و “اتاق کنترل” مشترک، جزو ضروریات این برهه از تاریخ ایران است.

*تحلیلگر مناطق آزاد