ابوالفضل فتح الله گودرزی*/برادران امیدوار، عیسی و عبدالله، از پیشگامان اکتشاف و مردم‌شناسی ایران در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ خورشیدی بودند که سفرهای گسترده‌ای به نقاط دورافتاده جهان انجام دادند. این برادران به عنوان اولین جهانگردان ایرانی شهرت دارند.

یکی از قابل توجه‌ترین مقاصد آنان، منطقه کوهستانی آند در مرز کشورهای اکوادور و پرو بود، جایی که با قبیله جیوارو (Jivaro) آشنا شدند. این قبیله به دلیل آیین‌های منحصربه‌فرد و به ویژه ساخت تسانتسا (Tsantsa) یا «سرهای کوچک‌شده انسانی» شهرت داشت. برادران امیدوار در این سفر پرمخاطره، دو تسانتسا را با خود به ایران آوردند که امروز یکی از این سرها در موزه برادران امیدوار در مجموعه سعد آباد تهران نگهداری می‌شود.

رویارویی با قبیله جیوارو 

قبیله جیوارو، که بیشتر در جنگل‌های انبوه آمازون و کوهپایه‌های آند زندگی می‌کنند، به خاطر مقاومت در برابر استعمارگران اسپانیایی و حفظ استقلال فرهنگی خود شناخته می‌شوند. آیین تسانتساسازی نیز ریشه در باورهای عمیق روحی و انتقام‌جویانه این قبیله دارد. برادران امیدوار در طول اقامت خود، شاهد فرایند پیچیده ساخت تسانتسا بودند و حتی یکی از این آثار را به عنوان نمادی از تعاملشان با این فرهنگ دریافت کردند.

فرایند ساخت تسانتسا: از جنگ تا آیین 

تسانتسا در واقع سر بریده دشمنانی بود که در نبردها شکست می‌خوردند. جیواروها اعتقاد داشتند که روح فرد کشته‌شده، اگر به درستی مهار نشود، می‌تواند برای قاتل یا قبیله او انتقام بگیرد. به همین دلیل، فرایند کوچک‌کردن سر به عنوان راهی برای به دام انداختن روح دشمن و خنثی‌کردن تهدیداتش انجام می‌شد.

فرایند ساخت تسانتسا با دقت و طی چند مرحله انجام می‌گرفت:

۱. بریدن سر: پس از نبرد، سر دشمن از بدن جدا می‌شد.

۲. جداسازی پوست: پوست سر از جمجمه جدا شده و با دقت با آب داغ و گیاهان خاص شستشو می‌دادند تا چربی و بافت اضافه حذف شود.

۳. کوچک‌سازی: پوست را با سنگ‌های داغ و ماسه گرم پر می‌کردند تا به تدریج خشک و جمع شود. این کار آنقدر تکرار می‌شد تا سر به اندازه یک مشت کوچک شود.

۴. تزئینات نهایی: چشم‌ها و دهان با نخ بسته می‌شد تا ظاهری ترسناک ایجاد کند. گاهی موها نیز بلند نگه داشته می‌شد تا نمادی از قدرت جنگجو باشد.

جایگاه تسانتسا در فرهنگ جیوارو 

تسانتسا تنها یک «جنگ‌افزار» نبود، بلکه نمادی از قدرت روحی و نظامی فرد و قبیله محسوب می‌شد. ساخت آن آیینی پیچیده بود که رهبران مذهبی قبیله بر آن نظارت داشتند. علاوه بر این، تسانتساها در مراسمی خاص به نمایش گذاشته می‌شدند تا هم پیروزی را جشن بگیرند و هم اتحاد قبیله را تقویت کنند. با این حال، با ورود مبلغان مسیحی و فشار دولت‌ها، این آیین به تدریج کمرنگ شد.

تسانتسای موزه برادران امیدوار 

تسانتسایی که برادران امیدوار از سفر خود آورده‌اند، امروز در “موزه برادران امیدوار” در در مجموعه سعد آباد تهران به عنوان گواهی بر تنوع فرهنگی بشر نگهداری می‌شود. این اثر نه تنها مهارت هنری قبیله جیوارو را نشان می‌دهد، بلکه نمادی از تعامل انسان با مفاهیم مرگ، روح و قدرت است. بازدیدکنندگان می‌توانند با مشاهده این شیء، درکی عمیق‌تر از پیچیدگی‌های فرهنگی اقوام دوردست به دست آورند.

سفر برادران امیدوار و کشفیاتشان، از جمله تسانتسا، یادآوری است بر اهمیت حفظ و درک میراث فرهنگی اقوام مختلف، حتی اگر این میراث در نگاه اول عجیب یا ترسناک به نظر برسد.

* کارشناس گردشگری